تعریف و علائم ناباروری اولیه و ثانویه در زنان و مردان چیست؟

تعریف ناباروری

بسیاری از زوجین تعریف دقیقی از ناباروری ندارند، و همین امر باعث دلسردی و ناامیدی آنها از پروسه ی بچه دار شدن می شود.

در ابتدا لازم است بدانید که ناباروری به معنای اینکه شما هرگز قادر به بچه دار شدن نمی شوید نیست، بلکه طبق تازه ترین تعریف جامعه ی پزشکان باروری آمریکا، نازایی یا ناباروری یک بیماری است که شما ممکن است در برهه ای از زندگی با آن روبرو باشید. 

درصورتیکه یک زوج اقدام به بارداری نمایند و پس از یک سال داشتن رابطه ی جنسی منظم و بدون استفاده از وسایل پیشگیرانه، باردار نشوند، نابارور تلقی می شوند. لازم به ذکر است که این زمان برای خانم های کمتر از ۳۵ سال، یک سال در نظر گرفته می شود، درحالیکه خانم های بالای ۳۵ سال پس از شش ماه اقدام به بارداری، نابارور محسوب می شوند.

بطور نرمال، حدود هشتاد درصد زوجین بعد از ۶ ماه، و بین ۸۵ تا ۹۰ درصد زوجین نیز بعد از یک سال داشتن رابطه ی جنسی منطم و بدون استفاده از وسایل جلوگیری، باردار خواهند شد. پس در نظر داشته باشید که بارداری ممکن است پروسه ای زمان بر باشد و تا یک سال هم طول بکشد، چرا که در هر سیکل قاعدگی، احتمال باردار شدن خانم فقط پانزده تا بیست درصد می باشد.

درصورتیکه شما هم جزو زوجینی هستید که پس از تلاش های پی در پی هنوز باردار نشده اید، و احتمال می دهید دچار ناباروری شده باشید، لازم است بدانید که فقط ۱۰ تا ۱۵ درصد از زوجینی که در سن باروری قرار دارند، دچار مشکلات ناباروری هستند. 

از دید پزشکی، فقط بعد از گذشت یک سال از داشتن رابطه ی جنسی منظم و بدون پیشگیری می توان یک زوج را نابارور تلقی کرد. البته این زمان برای زوجینی که در آنها خانم بالای ۳۵ سال سن دارد، به شش ماه تقلیل می یابد.

با پیشرفت علم، امروزه همه می دانند که دلیل ناباروری تنها متوجه خانم ها نیست، بلکه در موارد بسیاری مشکل از سمت آقایان می باشد، یا در مواردی هر دو زوج، یعنی خانم و آقا دچار مشکلاتی هستند.

انواع ناباروری

ناباروری بطور کلی به دو دسته بندی تقسیم می شود: ناباروری اولیه و ناباروری ثانویه.

ناباروری اولیه

وقتی زوجی که تابحال بچه دار یا باردار نشده اند، دچار ناباروری می شوند، به آن ناباروری اولیه می گویند. دلیل این نوع از ناباروری می تواند مشکلات مادرزادی یا مشکلات اکتسابی باشد.

ناباروری ثانویه

در این مدل از ناباروری، زوجین بعد از یک بار تجربه ی بارداری، که ممکن است موفق یا ناموفق بوده باشد، برای بار دوم قادر به بارداری نیستند. این نوع از ناباروری می تواند دلایل اکتسابی مختلفی داشته باشد.

علائم ناباروری

بطور طبیعی ناباروری علائم مشخصی ندارد، و تا زمانی که زوجی اقدام به بارداری نکرده باشند متوجه نخواهند شد که نابارور هستند یا نه. چه بسا که اگر پیش از اقدام به بارداری متوجه می شدند، خیلی زودتر اقدام به درمان می کردند. بنابراین اگر شما تابحال اقدام به بارداری نکرده اید، ممکن است مشکلات ناباروری داشته باشید ولی از آن بی خبر باشید. با اینکه علائمی وجود ندارد که صددرصدر باروری یا ناباروری شما را تایید کند، با اینحال نشانه هایی هست که بهتر است به آنها توجه کرده و پیگیری کنید تا خدایی ناکرده دچار مشکل جدی ای نباشید:

علائم ناباروری در مردان

• کم بودن میل جنسی
• مشکلات مربوط به نعوظ
• کم بودن مقدار مایع منی
• بیرنگ و رقیق بودن مایع منی
• تغییر در رشد و رویش موها
• سابقه جراحی آلت تناسلی یا بیضه
• اندازه یا رشد غیرطبیعی پستان ها

علائم ناباروری در زنان

• کم بودن یا کاهش میل جنسی
• نامنظم بودن دوران قاعدگی
• خونریزی خیلی زیاد یا خیلی کم در دوران قاعدگی
• درد زیاد در نواحی کمر و لگن در زمان قاعدگی یا در قبل و بعد از آن
• موهای زائد ضخیم و تیره روی صورت (اطراف لب و چانه) و یا روی سینه ها و بین سینه ها
• داشتن ترشحات شیری رنگ از نوک پستان
• درد و یا لکه بینی در هنگام نزدیکی

دلایل ناباروری

دلیل اصلی ناباروری، وجود مشکل در کارکرد دستگاه تولید مثل است، وجود مشکل در هر بخشی از دستگاه تولید مثل می تواند منجر به ناباروری گردد که شامل مشکلات زیر می باشد:

• تولید نشدن اسپرم سالم در مرد: یکی از اصلی ترین دلایل ناباروری در مردان، تولید نشدن اسپرم سالم در دستگاه تولید مثل آنان است. در این حالت اسپرم های تولید شده از نظر تعداد، شکل و میزان تحرک دچار اشکال می باشند.
• تولید نشدن تخمک سالم در زن: یکی از دلایل عمده ی ناباروری در زنان، وجود مشکل در روند تخمک گذاری یا داشتن تخمک های ناسالم است. که البته این مشکل خود می تواند دلابل متعددی داشته باشد.
• بسته بودن لوله های رحمی: از دیگر دلایل ناباروری که بسیار کلیدی می باشد، بسته بودن یا انسداد یکی یا هردو لوله ی رحمی است. که از رسیدن اسپرم ها به تخمک ها جلوگیری می کند.
• ناتوانی اسپرم در باردار کردن تخمک: از دیگر علل ناباروری در آقایان  باید به ضعیف بودن اسپرم، و ناتوانی آن در نفوذ به غشای تخمک اشاره کرد.

ناباروری در مردان

فرآیند باروری در مردان فرآیندی نسبتا پیچیده است، اما بطور کلی برای موفقیت آمیز بودن این پروسه لازم است سه مرحله ی زیر به درستی انجام شود:

1. سیستم تولید مثل بدن مرد باید بتواند اسپرم سالم تولید کند. برای تولید اسپرم سالم، دستگاه و اندام های تناسلی مرد باید در زمان بلوغ بطور کامل رشد و توسعه یافته باشد. بدن باید تستسترون و سایز هورمون ها را به اندازه ی کافی تولید کند، و حداقل یکی از بیضه ها باید کاملا درست کار کند تا اسپرم سالم تولید شود.
2. اسپرم باید به درستی وارد مایع منی شود. بعد از تولید اسپرم سالم در بیضه، این اسپرم ها  توسط لوله های باریکی حمل می شوند تا وارد منی شده با آن مخلوط گردند، و از این طریق از آلت تناسلی خارج شوند.
3. باید به مقدار کافی اسپرم با کیفیت در مایع منی موجود باشد. هرچقدر تعداد اسپرم ها در منی بیشتر باشد، و این اسپرم ها کیفیت و سرعت حرکت بیشتری داشته باشند، احتمال اینکه تخمک را بارور کنند بیشتر خواهد بود. تپر اسپرم شکل طبیعی نداشته باشد یاا از سرعت کافی برخوردار نباشد، ممکن است قادر به نفوذ به داخل تخمک نباشد.

باتوجه به فرآیند اشاره شده در بالا، دلایل ناباروری مردان را می توان به این صورت دسته بندی کرد:

• واریکوسل: واریکوسل عارضه ای است که در آن، سیاهرگ هایی که بیضه را تخلیه می کنند، متورم شده و باعث کم شدن کیفیت و تعداد اسپرم ها می شوند. این عارضه از شایع ترین دلایل ناباروری در مردان بوده و قابل درمان و برگشت پذیر است.
• مشکلات مربوط به انزال: از جمله عدم انزال و یا انزال رتروگراد. انزال رتروگراد به عارضه ای گفته می شود که طی آن پس از ارضا شدن، مایع منی بجای خارج شدن از آلت تناسلی، وارد مثانه ی فرد می شود.
• عفونت دستگاه تناسلی: بعضی از انواع عفونت ممکن است در روند تولید اسپرم و یا کیفیت اسپرم های تولید شده تاثیر بگذارند، و یا با ایجاد زخم مانع از خروج اسپرم ها بشوند.
• آنتی بادی هایی که اسپرم ها را از بین می برند: بعضی سلول های سیستم ایمنی بدن، گاها به اشتباه اسپرم ها را مهاجم یا مضر تشخیص داده و به آنها حمله می کنند. این سلول های ضد اسپرم، ممکن است با از بین بردن اسپرم ها باعث ناباروری مرد بشوند.
• مشکلات هورمونی: مشکلات هورمونی می تواند بر باروری مردان تاثیر بگذارد، از جمله اختلال در غدد تیروئید، هیپوفیز، هیپوتالاموس، غدد فوق کلیوی یا وجود مشکل در خود بیضه ها که منجر به اختلالات هورمونی می شود.
• بیضه های نزول نکرده: این یک مشکل مادرزادی است که در بعضی از مردان رخ می دهد  و در زمان جنینی ممکن است هردو بیضه یا یکی از آنها به درستی در کیسه ی بیضه قرار نگرفته باشند.
• اختلال در برقراری رابطه جنسی: هرنوع مشکلی که منجر به موفقیت آمیز نبودن رابطه ی جنسی و باردار نشدن تخمک ها توسط اسپرم ها بشود در این دسته بندی قرار می گیرد. برای نمونه عدم توانایی در نعوظ کامل، انزال زودهنگام، مشکل در آناتومی اندام تناسلی از جمله وجود سوراخ مجرای ادرار زیر آلت تناسلی، نزدیکی دردناک، و یا هر نوع مشکلات روانی که مانع از انجام درست این فرآیند بشود.
• وجود نقایص کروموزومی
• وجود مشکل در لوله های انتقال اسپرم: دلایل مختلفی ممکن است باعث گرفتگی یا مسدود شدن لوله های اسپرم بر بشود، مثلا آسیب در جراحی، عفونت، رشد غیرطبیعی مثل فیبروز، تروما و یا داشتن فاکتورهای ارثی.
• وجود تومور و یا سرطان: ابتلا به سرطان می تواند از دلایل ناباروری آقایان باشد و بر سلامت دستگاه تناسلی آنان تاثیر بگذارد.
• داشتن عمل های جراحی مرتبط با دستگاه تناسلی: جراحی هایی مانند وازکتومی، جراحی پروستات یا بیضه، و همینطور جراحی شکم برای درمان سرطان بیضه یا رکتوم ممکن است باعث ناباروری شده و از خارج شدن اسپرم پس از انزال جلوگیری کند.
• استفاده از بعضی از داروها: استفاده ی طولانی مدت از برخی داروها مانند داروهای شیمی درمانی، استروئیدهای آنابولیک، بعضی داروهای آرتریت و برحی داروهای دیگر ممکن است بر فرآیند تولید اسپرم تاثیر گذاشته و باعث ناباروری مردان شوند.

بجز دلایل ذکر شده در بالا که به بدن و سلامت مرد مربوط می شوند، برخی عوامل محیطی هم می توانند بر قدرت باروری مرد تاثیرگذار باشند، از جمله:

عوامل محیطی موثر در ناباروری آقایان

• اشعه ایکس
• استفاده از مواد مخدر یا سیگار
• مصرف الکل زیاد
• چاقی
• قرار گرفتن در معرض فلزات سنگین
• قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی از جمله سموم، آفت کش ها، رنگ های صنعتی و حلال های آلی
• داغ شدن بیضه ها
• بی تحرکی و نشستن طولانی مدت، پوشیدن لباس تنگ و کار با لپتاپ در مدت طولانی (خصوصا قرار دادن لپ تاپ بر روی پاها)

ناباروری در زنان

دلایل زیادی برای ناباروری زنان وجود دارد که مهم ترین آنها را در ادامه مطرح کرده ایم:

• فرآیند تخمک گذاری ناقص: اختلالات هورمونی در غدد مانند هیپوتالاموس یا هیپوفیز، یا مشکلات تخمدان می تواند باعث مشکلات مختلفی از جمله تخمدان پلی کیستیک، نارسایی تخمدان، اختلال عملکرد هیپوتالاموس و یا هیپرپرولاکتینمی بشود که منجر به ایجاد مشکل در روند تخمک گذاری می گردد.
• آسیب در ناحیه ی لوله های فالوپ: چنانچه لوله های فالوپ دچار آسیب باشند، زخم شده یا مسدود شده باشند، ممکن است مانع از رسیدن اسپرم به تخمک، و یا رسیدن تخمک بارور شده به داخل رحم شوند. لوله های فالوپ ممکن است به دلایل مختلفی دچار آسیب و گرفتگی شده باشند، از جمله عفونت های رحم و فالوپ که ممکن است به دلیل بیماری هایی همچون سوزاک، کلادیمیا، یا انواع دیگر عفونت های مقاربتی رخ داده باشند، جراحی های لگن یا شکم، و بارداری های خارج از رحم.
• اندومتریوز: اندومتریوز به رشد بافت های خوش خیم در رحم و اطراف آن گفته می شود. این بافت اضافی رشد یافته در بدن باید از طریق جراحی برداشته شود، و گاها جراحی می تواند منجر به ایجاد زخم هایی شود که ممکن است لوله ی فالوپ را مسدود کنند و مانع از رسیدن اسپرم به تخمک شوند، و در نتیجه به باروری خانم بیانجامد.
• مشکلات رحمی: مشکلات رحمی مختلفی ممکن است منجر به ناباروری در زنان بشوند، این مشکلات معمولا باعث اخلال در روند لانه گزینی جنین شده یا احتمال سقط جنین را بالا می برند. این مشکلات می تواند شامل موضوعاتی مثل وجود پولیپ یا فیبروم (تومورهای خوش خیم)، یا مشکلات مادرزادی رحم مثل تنگی دهانه رحم یا شکل غیرطبیعی رحم باشد.
• علت نامشخص: در تعدادی از موارد، دلیل مشخصی برای ناباروری طرفین پیدا نمی شود، بلکه مجموعه ای از مشکلات کوچک طرفین می تواند منجر به بروز این مشکل شده باشد.

درمان ناباروری

مشکل ناباروری در گذشته، مشکلی بسیار جدی و سخت به حساب می آمد و زوجین درگیر را دچار یاس و ناامیدی می کرد، اما امروزه با پیشرفت علم پزشکی، روش های درمان متنوع و تاثیرگذاری مطرح شده اند که می تواند مشکل ناباروری بسیاری از زوجین را به راحتی حل کند. و به همین دلیل شانس بارداری زوج های نابارور نیز به طرز چشمگیری افزایش یافته است.

به عنوان اولین قدم برای درمان مشکل ناباروری، بالا بردن آگاهی و دانش خود درباره ی این موضوع است. به جای غرق شدن در افکار منفی و ناراحتی، بهتر است با یک متخصص حاذق مشورت کنید و راه های درمان را شناسایی و اقدام کنید.

در کمال تعجب در بعضی از موارد، مشکل ناباروری به راحتی پس از مراجعه به متخصص رفع می شود. در برخی موارد، زوجین به درستی به نحوه ی درست برقراری رابطه ی جنسی آگاهی ندارند و حل همین مشکل ساده منجر به بارداری آنها خواهد شد. بنابراین درصورت مشکوک بودن به ناباروری، به عنوان اولین قدم به پزشک متخصص مراجعه کنید تا علت دقیق مشکل شما تشخیص داده شود و راه های برطرف کردن یا درمان مشکل را پیدا کنید. گاهی به همین سادگی می توانید به رویای شیرین خود دست پیدا کنید و پس از مدتی فرزند خود را در آغوش بگیرید.

زمان طلایی مراجعه به پزشک متخصص

اگر بیشتر از یک سال است که بطور منظم و بدون وسایل پیشگیری اقدام به بارداری کرده اید، و هنوز موفق نشده اید، زمان آن رسیده است که به پزشک متخصص زنان و زایمان، و یا مراکز درمان ناباروری مراجعه نمایید.

البته چنانچه سن هریک از زوجین بالای ۳۵ سال باشد و یا هریک از مشکلات زیر را داشته باشند، باید پس از ۶ ماه تلاش به متخصص مراجعه نمایند:

آقایانی که سن کمتر از ۳۵ سال داشته و هریک از مشکلات زیر را دارا هستند، لازم است پس از ۶ ماه تلاش ناموفق برای بارداری به متخصص مراجعه نمایند:

• واریکوسل
• تومور بیضه
• مشکلات اسپرم از جمله تعداد، کیفیت یا شکل اسپرم ها
• نداشتن اسپرم
• آسیب در بیضه ها یا تخلیه ی یکی از بیضه ها
• داشتن طولانی مدت بیماری اوریون
• کمبود هورمون ها مردانه یا مصرف داروهای هورمونی برای بدنسازی یا دلایل دیگر
• وجود مشکل ژنتیک یا کروموزومی

خانم های با سن کمتر از ۳۵ سال نیز که هریک از مشکلات زیر را داشته باشند، لازم است در زمانی بسیار کمتر از یک سال پس از اقدام ناموفق به بارداری، به پزشک زنان و زایمان مراجعه نمایند:

• هرنوع اختلال در تخمک گذاری مانند سندروم تخمدان پلی کیستیک، کم کاری یا پرکاری تیروئید، و یا پرولاکتین بالا که به روند خارج شدن تخمک از تخمدان ضربه میزند.
• وجود پولیپ، فیبروم یا هرنوع ناهنجاری رحم و دهانه ی رحم که ممکن است باعث مسدود شدن لوله ی فالوپ، و در نتیجه نرسیدن اسپرم به تخمک، یا لانه گزینی تخمک بارور شده بشود.
• آسیب یا مسدود شدن لوله ی فالوپ به دلیل عفونت های مقاربتی، چسبندگی و یا آندومتریوز.
• عارضه ی آندومتریوز که باعث رشد بافت رحمی در خارج از رحم شده و می تواند کارایی رحم، تخمدان ها، یا لوله های فالوپ را تحت تاثیر قرار بدهد.
• یائسگی زودرس یا نارسایی اولیه تخمدان. یائسگی ممکن است به دلایل مختلفی رخ بدهد، از آن جمله می توان به دلایل ژنتیکی، بیماری سیستم ایمنی، و یا شیمی درمانی و پرتو درمانی اشاره کرد.
• سرطان و درمان از طریق شیمی درمانی و پرتو درمانی
• عفونت لگن یا آپاندیسیت، اندومتریوز و یا جراحی های شکم و لگن که منجر به چسبندگی در اعضای لگن بشوند.

موثرترین روش های درمان ناباروری

روش های درمانی مختلفی برای درمان ناباروی وجود دارد که پس از تشخیص دلیل ناباروری، توسط متخصص به زوجین پیشنهاد می شود، در ادامه شناخته شده ترین و موثرترین روش های درمان ناباروری را خواهیم گفت:

• دارو درمانی که هم برای ناباروری مردان و هم برای ناباروری زنان به عنوان روشی معمول در بسیاری موارد ناباروری را درمان می کند.
• عمل جراحی برای رفع ناهنجاری موجود در خانم یا آقا به منظور درمان ناباروری.
• استفاده از روش های کمکی مثل آی یو آی IUI، آی وی افIVF، و یا میکرو اینجکشن ICSI
• استفاده از رحم اجاره ای، اسپرم اهدایی، تخمک اهدایی و یا جنین اهدایی